Η Ηλεία στην επανάσταση του 1821.

Η Ηλεία στην Τουρκοκρατία

Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπως όλη η Ελλάδα, έτσι και η περιοχή της Ηλείας γνώρισε τη μαύρη σκλαβιά. Οι κάτοικοι της δε στερήθηκαν μόνο την ελευθερία τους αλλά έχασαν και τα πλούσια κτήματά τους, όπου εγκαταστάθηκαν οι Τούρκοι αγάδες και μπέηδες. Αυτοί καταδυνάστευαν τους κατοίκους, άρπαζαν το βίος τους και όσοι δεν άντεχαν τη σκλαβιά αναγκάζονταν να φύγουν στα βουνά.
Η διαμόρφωση του εδάφους εμπόδιζε την ανάπτυξη και τη δράση των κλεφτών και αμαρτωλών, οι οποίοι θα μπορούσαν να περιορίσουν τη δράση των Τούρκων και να δώσουν κουράγιο και ελπίδα στους σκλαβωμένους.
Η περιοχή ανήκε αρχικά στην οικογένεια των Χατομαναίων Τούρκων της Γαστούνης και στους Τουρκαλβανούς που κατείχαν την περιοχή του Λάλα, οι οποίοι αγόρασαν στη συνέχεια μεγάλες εκτάσεις από τους Χατομαναίους και έτσι περιήλθε το μεγαλύτερο μέρος της Ηλείας στην κατοχή τους.
Αρχικά και μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα η Ηλεία αποτελούσε το Βιλαέτι (επαρχία) της Γαστούνης στη συνέχεια όμως αποσχίστηκε ο Πύργος με 9 χωριά και δημιουργήθηκε έτσι και το Βιλαέτι του Πύργου.
Πριν την επανάσταση του 1821, ο συνολικός πληθυσμός του Βιλαετιού της Γαστούνης, το οποίο ήταν από τα μεγαλύτερα σ΄ όλον το Μοριά, ανερχόταν σε 25000 χριστιανούς και 4000 Οθωμανούς.
Το Βιλαέτι της Γαστούνης ήταν χωρισμένο σε 168 χωριά - τσιφλέκια, τα οποία έπαιρναν τα ονόματά τους από το όνομα του Τούρκου αγά. Μερικά από αυτά ήταν: Σουλεϊμαναγα (Μυρσίνη), Μουσουλούμπεϊ (Λευκοχώρι), Δελήμπαλα (Εφύρα) κ.α.
Η περιφέρεια του Πύργου αποτέλεσε από το 1790 ξεχωριστό Βιλαέτι. Το Βιλαέτι του Πύργου λόγω των ειδικών προνομίων που του είχαν παραχωρηθεί από το Σουλτάνο (μη καταβολή φόρων), αναπτύχθηκε ραγδαία τα τελευταία χρόνια πριν την επανάσταση, ενώ ο πληθυσμός του (7000 κάτοικοι) ήταν αμιγώς ελληνικός και σε καλύτερη οικονομική και κοινωνική κατάσταση από τον πληθυσμό της Γαστούνης.
Το όνομα του ο Πύργος το πήρε από έναν πύργο που έχτισε ο ιδρυτής του Ιωάννης Τσερνωτάς στη θέση επαρχείο για να προστατεύονται οι άνθρωποι και τα ποίμνια τους ή για να τους παρακολουθεί.
Οι συγκρούσεις Τούρκων και Ενετών στο Μοριά, που είχαν σταματήσει το 1575, ξανάρχισαν το 1685 και ο Μοριάς ξανάπεσε στα χέρια των Ενετών με αρχηγό το Μοροζίνη. Την εποχή αυτής της Ενετοκρατίας, που κράτησε 30 χρόνια, η διοίκηση ήταν καλύτερη από εκείνη των Τούρκων, αλλά οι Έλληνες εξακολουθούσαν να υποφέρουν, αφού οι πιέσεις των νέων κατακτητών ήταν και στο θρησκευτικό τομέα, γιατί οι Ενετοί ίδρυσαν ακόμη και επισκοπή στην Ώλενα με Λατίνο επίσκοπο.
Μετά την κατάλυση της Ενετοκρατίας το 1715, η περιοχή έπεσε και πάλι στα χέρια των Τούρκων. Σ΄ αυτή τη δεύτερη περίοδο της τουρκοκρατίας, ιδιαίτερα μέχρι την επανάσταση του Ορλόφ (1769), η συμπεριφορά των Τούρκων ήταν λιγότερη πιεστική και έδωσε στους ραγιάδες τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται καλύτερα τη γη τους και να απασχολούνται με το εμπόριο.

Η Ηλεία επαναστατεί

Αρκετοί πρόκριτοι της Ηλείας είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρία, η οποία ως γνωστόν είχε ιδρυθεί στην Οδησσό της Ρωσίας το 1814 με σκοπό την οργάνωση και προετοιμασία του αγώνα για την απελευθέρωση του έθνους.
Ένας από τους πρώτους που μυήθηκαν στο μυστικό της εταιρίας και έγινε το όγδοο μέλος της ήταν ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος από την Ανδρίτσαινα.
Μυήθηκε στη φιλική εταιρία το 1815 και από τότε αφιέρωσε τον εαυτό του στην υπηρεσία της πατρίδας.
ʼλλο αξιόλογο μέλος της Φιλικής Εταιρίας και πρωτεργάτης της επανάστασης στην Ηλεία ήταν ο Γεώργιος Σισίνης, ο οποίος καταγόταν από τη Γαστούνη. Μυήθηκε στην Εταιρία το 1819 μαζί με τους γιους του Χρύσανθο και Μιχάλη κι από τότε άρχισε να εργάζεται μεθοδικά για την προετοιμασία του αγώνα στην Ηλεία.
Επίσης σημαντικό μέλος της εταιρίας υπήρξε ο ηρωικός αγωνιστής Χαράλαμπος Βιλαέτης από τον Πύργο. Μυήθηκε στην Εταιρία το 1819 και σε συνεργασία με το Γ. Σισίνη, ξεσήκωσε όλη την Ηλεία σε επανάσταση.
Έτσι στις παραμονές του μεγάλου αγώνα οι Έλληνες κάτοικοι τόσο της Γαστούνης όσο και του Πύργου ήταν έτοιμοι ψυχολογικά και ηθικά για την εξέγερση.
Παράλληλα είχε εξασφαλιστεί και ο απαραίτητος πολεμικός εξοπλισμός.
Με την έναρξη του αγώνα τη φροντίδα για τη στρατολογία, το διορισμό των καπετάνιων, το πολεμικό ανεφοδιασμό και την τροφοδοσία των πολεμιστών είχε το κοινό της επαρχίας Ήλιδος, μια αρχή που την αποτελούσαν προεστοί και δημογέροντες της Ηλείας και είχε αρχηγό της το Γεώργιο Σισίνη και έδρα τη Γαστούνη.

Αρχίζει ο μεγάλος αγώνας

Στην Ηλεία είχε σταλεί από τον αρχιεπίσκοπο Παλαιών Πατρών Γερμανό ο επίσκοπος Κερνίτσης Προκόπιος με συνοδεία 500 οπλισμένους πολεμιστές για να ξεσηκώσει το λαό εναντίον των Τούρκων. Ο Προκόπιος έφτασε στη Γαστούνη και από τις 18 ως τις 26 Μαρτίου προσκαλούσε τους κατοίκους της Ηλείας να ξεσηκωθούν.
Οι Ηλείοι μετά από κάποιους δισταγμούς ξεσηκώνονται και ορκίζονται να θυσιαστούν για την ελευθερία του γένους. Στις 26 Μαρτίου ο Σισίνης μπαίνει στη Γαστούνη και υψώνει τη σημαία της επανάστασης. Την ίδια μέρα ο καπετάν Χαράλαμπος Βιλαέτης υψώνει τη σημαία στον Πύργο.
Η πιο σημαντική μάχη έγινε στις 13 Ιουνίου 1821 στη θέση Πούσι κοντά στο Λάλα. Οι Τούρκοι μετά από πεισματώδη μάχη αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν οριστικά το Λάλα και να φύγουν προς την Πάτρα, λεηλατώντας τα χωριά που συναντούσαν στο πέρασμα τους. Η αξία αυτής της νίκης δεν έχει τονιστεί από τους ιστορικούς. Βοήθησε στην κατάληψη της Τρίπολης.
Οι Ηλείοι μετά την απελευθέρωση του τόπου τους δεν περιορίστηκαν στο να τροφοδοτούν τον αγώνα με τρόφιμα, αλλά και με πολεμιστές, οι οποίοι πήραν μέρος σε μάχες τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στη Στερεά Ελλάδα.

Αγώνες με τους Τούρκους στα Λεχαινά

Οι Τούρκοι που στα 1823 είχαν πολιορκηθεί στην Πάτρα κατόρθωναν να βγαίνουν από το κάστρο και να κάνουν επιδρομές στην γύρω περιοχή. Σε μια τέτοια επιδρομή στις 11 Ιουλίου 1823, 700 Τούρκοι ιππείς και πεζικό έφτασαν στη Μανωλάδα, διέλυσαν τη μικρή φρουρά που είχε εγκαταστήσει εκεί ο Σισίνης και έφτασαν στα Λεχαινά.
Οι κάτοικοι αιφνιδιάστηκαν και προσπάθησαν να σωθούν. Ο Σισίνης έστειλε τους δύο γιους του Χρύσανθο και Μιχάλη με δύναμη ντόπιων πολεμιστών και λίγων Σουλιωτών να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους. Παρότι οι Τούρκοι ήταν πάρα πολλοί, ο αγώνας τελικά κρίθηκε υπέρ των Ελλήνων, γιατί την κρίσιμη στιγμή κατέφτασε το σώμα των Σουλιωτών με αρχηγό τον Κώστα Μπότσαρη και χτύπησε τους Τούρκους από τα πλάγια. Οι Τούρκοι υποχώρησαν στην Πάτρα παίρνοντας μαζί τους 43 αιχμαλώτους. Στο τόπο της μάχης έπεσαν 50 Τούρκοι και 19 Έλληνες.
Αξίζει να τονιστεί η αγωνιστικότητα του καπετάν Δημήτρη Ζαροκανέλλου από τα Λεχαινά, ο οποίος είχε πάρει μέρος σε όλες τις μάχες μέσα στην Ηλεία, και είχε προσφέρει όλη την τεράστια περιουσία του για τις ανάγκες του αγώνα.
Λίγο αργότερα στις 23 Οκτωβρίου 1823, οι Τούρκοι έκαναν νέα επιδρομή στη θέση Μαρκόπουλο, σκότωσαν ένα ντόπιο και πήραν 15 αιχμαλώτους. Ο Κ. Μπότσαρης, ο Χρυσ. Σισίνης και ο καπετάν Κων/νος Ανδραβιδιώτης προσπάθησαν να αντισταθούν, αλλά αποκρούστηκαν από τους Τούρκους, οι οποίοι έκαναν δύο ακόμα επιδρομές στην Ανδραβίδα και τη Γαστούνη, λεηλατώντας την περιοχή.

Διχόνοιες: Ο Ιμπραήμ στην Ηλεία

Από το 1823, προτού καλά - καλά εδραιωθεί η επανάσταση ξέσπασαν έντονες διαμάχες ανάμεσα σε πολιτικούς και στρατιωτικούς για τον έλεγχο της εξουσίας. Οι στρατιωτικοί είχαν με το μέρος τους τον επαναστατημένο λαό. Οι πολιτικοί ισχυρίζονταν ότι μόνο αυτοί μπορούσαν να διοικούν. Οι πρόκριτοι, οι οποίοι διοικούσαν τις κοινότητες την εποχή της τουρκοκρατίας, θεωρούσαν ότι ήταν φυσικό να ασκούν την εξουσία και τώρα.
Οι διχόνοιες αυτές είχαν οδυνηρές επιπτώσεις και στην περιοχή της Ηλείας. Οι Τούρκοι ενωμένοι με τους Αιγυπτίους προσπάθησαν να καταπνίξουν την επανάσταση. Ο Ιμπραήμ αρχηγός των Αιγυπτίων αποβιβάστηκαν με το στόλο του στη Μεθώνη. Στόχος του ήταν να καταπνίξει την επανάσταση στην Πελοπόννησο και στη συνέχεια να κυριεύσει το Μεσολόγγι.
Ο Κολοκοτρώνης υποπτεύθηκε ότι ο Ιμπραήμ θα πορευόταν μέσα από την Ηλεία και θ΄ άρπαζε όλα τα εφόδια για να τα στερήσει από τους πολιορκημένους Μεσολογγίτες. Ειδοποίησε την κυβέρνηση αλλά δεν ακούστηκε και τα εφόδια έπεσαν στα χέρια του Ιμπραήμ. Ωστόσο ο Σισίνης φρόντισε να εξασφαλίσει πολλές οικογένειες στο χωριό Πόρτες της Αχαΐας για να έχει έτοιμες δυνάμεις να αντισταθούν στον εχθρό.
Οι Αιγύπτιοι μπήκαν στον Πύργο στις 6 Νοεμβρίου 1825 και τον λεηλάτησαν. Ο Χρύσανθος Σισίνης έστησε ενέδρα με 300 ένοπλους και απελευθέρωσε 400 αιχμαλώτους. Αργότερα ο Ιμπραήμ με 2000 ιππείς και 5000 πεζούς μπήκε στην Ηλεία λεηλατώντας και καταστρέφοντας.
Την πρώτη αντίσταση συνάντησε στην Αγουλινίτσα, όπου μέσα στη λίμνη έγινε μια ιδιόρρυθμη μάχη. Ο Ιμπραήμ έφτασε στον Πύργο, τον λεηλάτησε για δεύτερη φορά και προχώρησε για την Αμαλιάδα και τη Γαστούνη.

Μάχη στο Βαρθολομιό

Ένα τμήμα των Αιγυπτίων του Ιμπραήμ, κατέβηκε από τη Γαστούνη στο Βαρθολομιό, όπου εκεί συγκρούστηκε με μικρή δύναμη οπλιτών που είχαν κατέβει από το κάστρο Χλεμούτσι για ανεφοδιασμό. στο μεταξύ έφτασαν για βοήθεια 800 οπλοφόροι με αρχηγούς το Βέρρα και το Γεωργάκη Βαρθολομιώτη. Η μάχη κρατούσε για έξι 6 ώρες. Δυστυχώς όμως ενώ οι έλληνες νικούσαν, έπιασε βροχή και χάλασε τα όπλα τους. Έτσι οι Αιγύπτιοι έκανα έφοδο και δεν άφησαν κανένα ζωντανό.

ΑΛΛΕΣ ΜΑΧΕΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΙΑ. Η ΛΥΤΡΩΣΗ

Ο Ιμπραήμ έφυγε από τη Γαστούνη και περνώντας από την Ανδραβίδα, τα Λεχαινά και την Πάτρα, έφτασε στο Μεσολόγγι. Ο Χουσεϊν Μπέης, με ισχυρό στρατό που έστειλε ο Ιμπραήμ πέρασε από τη Γαστούνη, τη λεηλάτησε για δεύτερη φορά, και μετά στράφηκε προς το μοναστήρι της Σκαφιδιάς. Εκεί 300 ένοπλοι Πυργιώτες ανάγκασαν τους Αράπηδες να φύγουν. Την άλλη μέρα ο Χουσεϊν πέρασε από το μοναστήρι από το Φραγκοπήδημα όπου και ΄κει αποκρούστηκαν οι εφορμήσεις των Αραπάδων.
Μετά την πτώση του Μεσολογγίου ο Ιμπραήμ θέλησε να καταπνίξει την επανάσταση στο Μοριά, γι΄ αυτό ξεκίνησε με βάση τη Μεθώνη να υποτάξει πρώτα τη δυτική Πελοπόννησο. Στις 6 Απριλίου 1827 οι δυνάμεις του μπήκαν αιφνιδιαστικά στον Πύργο σφάζοντας και αιχμαλωτίζοντας. Έφτασαν μετά μέσα από την Αμαλιάδα στη Γαστούνη την οποία λεηλάτησαν. Από τη Γαστούνη ένα τμήμα κατευθύνθηκε προς την Πάτρα και ένα προς το Χλεμούτσι.
Οι Τουρκοαιγύπτιοι άρχισαν την πολιορκία ενώ ο Ιμπραήμ ενεργούσε αποκλεισμό από τη θάλασσα. Επί τρεις εβδομάδες οι πολιορκημένοι αντιστέκονταν γενναία, αλλά εξαιτίας της δίψας και της έλλειψης βοήθειας, αποφάσισαν να παραδοθούν με τον όρο να πάνε όπου ήθελαν.
Στις 4 Μαΐου παραδόθηκε το κάστρο, αλλά η συμφωνία δεν τηρήθηκε. Οι αρχηγοί ρίχτηκαν στη φυλακή και ελευθερώθηκαν αργότερα με τη μεσολάβηση του Θ. Κολοκοτρώνη. Οι δυνάμεις του Ιμπραήμ προχώρησαν μετά προς την Πάτρα, εξουδετερώνοντας την αντίσταση που πρόβαλε στη θέση Δροσελή Λεχαινών μικρή δύναμη οπλοφόρων με αρχηγό τον καπετάν Κων/νο Ανδραβιδιώτη.
Αφού ο Ιμπραήμ έφυγε από την Ηλεία, ο τόπος ξαναζωντάνεψε. Η ώρα της ελευθερίας είχε σημάνει.