Το ταξίδι των λέξεων στον χρόνο...

ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΙΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ

1. «Νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ»: Ένα υγιές πνεύμα προϋποθέτει υγιές σώμα.
Η φράση απηχεί το κλασικό αθλητικό ιδεώδες, σύμφωνα με το οποίο η εκγύμναση του σώματος ήταν απαραίτητη προϋπόθεση γιασωματική και πνευματική υγεία. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι μόνο ένα γερό και ρωμαλέο σώμα μπορούσε να φιλοξενήσει έναυγιές πνεύμα. Γι’ αυτό άλλωστε η γυμναστική αποτελούσε βασικόμέρος της παιδείας που λάμβαναν οι νέοι.

2. «Εὖ ἀγωνίζεσθαι»: Να αγωνίζεσαι με έντιμο τρόπο.
Η φράση καταδεικνύει τη σημασία της ευγενούς άμιλλας καθώς και την επιδίωξη της υπεροχής με θεμιτούς τρόπους. Έχει ως υπόβαθρο τις αγνές προθέσεις, τη χαρά του συναγωνισμού, την αξία της συμμετοχής και της προσπάθειας στα όρια της ευπρέπειας για την κατάκτηση ενός στόχου.

3. «πὺξ‐λάξ»: (τον πέταξε έξω) με μπουνιές και κλωτσιές.
Πρόκειται για τα επιρρήματα της αρχαίας ελληνικής πὺξ και λὰξπου διασώθηκαν ως σήμερα. Το πρώτο προερχόμενο από το θέμα πυγ (πυγμή, πυγμάχος, πύκτης) σημαίνει με σφιγμένη τη γροθιά,ενώ το δεύτερο από το ρήμα λακτίζω (= κλωτσώ) και σημαίνει με κλωτσιές.

4. «κύκνειον ᾆσμα»: (μτφ.) Το τελευταίο έργο ενός λογοτέχνη ή μουσικού πριν το θάνατό του∙ κυριολεκτικά: το τελευταίο μελωδικό τραγούδι του κύκνου λίγο πριν πεθάνει.
Σύμφωνα με πληροφορίες που μας δίνει ο Αιλιανός (Περί ζῴων ἰδιότητος) ο κύκλος πεθαίνει, αφού πρώτα τραγουδήσει το αποκαλούμενο «κύκνειο άσμα». Ο ίδιος μάλιστα αναφέρει ότι ο κύκνος πλεονεκτεί έναντι του ανθρώπου, διότι γνωρίζει πότε έρχεται το τέλος του και το αντιμετωπίζει με χαρούμενη διάθεση, αφού πιστεύει ότι στο θάνατο δεν υπάρχει πόνος ή θλίψη.

5. «δημοσίᾳ δαπάνῃ»: Με δαπάνη του κράτους.
Συνήθως η φράση χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις θανάτου διακεκριμένων προσωπικοτήτων, των οποίων το κράτος αναλαμβάνει τα έξοδα της νεκρώσιμης τελετής και του ενταφιασμού τους ως φόρο τιμής.

6. «Τὰ παιδία παίζει»: (φράση του Ιωάννη Γαληνού στα σχόλια στην Ιλιάδα):
Η φράση χρησιμοποιείται ειρωνικά ή χιουμοριστικά για ενήλικους ανθρώπους που συμπεριφέρονται με παιδαριώδη τρόπο. Επίσης λειτουργεί ως στερεότυπο παράδειγμα για την αττική σύνταξη.

7. «Γνῶθι σαυτόν»: Να γνωρίζεις τον εαυτό σου∙ να κατακτήσεις τηναυτογνωσία.
Η φράση χαραγμένη στο Δελφικό μαντείο αποδίδεται είτε στον Χείλωνα τον Λακεδαιμόνιο είτε στον Σωκράτη. Η ρήση επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας και χρησιμοποιείται σε πολλές περιστάσεις της καθημερινής ζωής, προκειμένου να καταδειχτεί η ύψιστη αξία της αυτογνωσίας.

8. «ἔπεα πτερόεντα» (Όμηρος, Ιλιάδα, Α, 201):
Στον Όμηρο η φράση σημαίνει τα λόγια που τα παίρνει ο άνεμος,που πετούν. Στη μετάφραση Καζαντζάκη  Κακριδή αποδίδεται«λόγια ανεμάρπαστα». Σήμερα χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει λόγια απατηλά ή ασήμαντα.

9. «Τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ»: Το να κάνει κανείς το ίδιο λάθος δυο φορές αποκαλύπτει ανόητο άνθρωπο.
Πρόκειται για εύχρηστη παροιμιακή φράση που απαντά αυτούσια στις μέρες μας.

10. «Εὕρηκα! Εὕρηκα!»: Το βρήκα! Το βρήκα!
Η αναφώνηση του Αρχιμήδη, όταν ανακάλυψε το νόμο της άνωσης των στερεών σωμάτων μέσα σε υγρό που ισορροπεί («αρχή του Αρχιμήδη»). Σήμερα χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις που ανακαλύπτουμε ξαφνικά λύση σ’ ένα πρόβλημα.

11. «Εὖ ζῆν»: Το να ζει κανείς καλά.
Αυτό θεωρούσε ο Μέγας Αλέξανδρος ότι χρωστούσε στο δάσκαλό του Αριστοτέλη. Καταρχάς σήμαινε τον τρόπο ζωής που χαρακτηρίζεται από ηθικές και πνευματικές αρετές∙ σήμερα έχει περισσότερο την έννοια της άνετης και ποιοτικής ζωής (συχνά και εκείνης που χαρακτηρίζεται από πολυτέλεια και υλικές απολαύσεις).

12. «Μολὼν λαβέ»: Αφού έρθεις, πάρε (τα όπλα).
Η φράση απαντά στον Πλούταρχο (Αποφθέγματα λακωνικά) και ήταν η απάντηση του Λεωνίδα προς τον Ξέρξη στις Θερμοπύλες.
Χρησιμοποιείται και σήμερα με ανάλογη σημασία, προκειμένου να δηλώσει απροθυμία υποταγής.

13. «Μή μου ἅπτου»: Μη μ’ αγγίζεις. («Μή μου ἅπτου, οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα πρὸς τὸν πατέρα...», Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, 20.17).
Πρόκειται για φράση που απηύθυνε ο Ιησούς στη Μαρία μετά την Ανάστασή του. Σήμερα τη χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε ένα πρόσωπο ή ένα πράγμα πολύ ευαίσθητο.

14. «Καινὰ δαιμόνια»: μτφ., νεωτεριστικές ιδέες (Πλάτωνας, Απολογία Σωκράτη, 24C).
Φράση που περιλαμβανόταν στην επίσημη κατηγορία που διατυπώθηκε εναντίον του Σωκράτη, η οποία ανέφερε ότι ασπαζόταν άλλες θεότητες απ’ αυτές που λατρεύονταν τότε στην Αθήνα. Σήμερα χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάποιος ριζοσπαστικές ιδέες που ανατρέπουν την κρατούσα τάξη.

15. «Στήλη ἅλατος»: Έμεινε άφωνος από κάτι που είδε ή άκουσε («καὶ ἐπέβλεψεν ἡ γυνὴ αὐτοῦ εἰς τὰ ὀπίσω καὶ ἐγένετο στήλη ἅλατος»,Γένεσις, 19.26).
Αντλείται από τη βιβλική αφήγηση για την καταστροφή που υπέστησαν τα Σόδομα και τα Γόμμορα. Καθώς ο Λωτ και η οικογένειά του απομακρύνονταν από την πόλη ακολουθώντας θεϊκή εντολή, η σύζυγός του, παρά την προειδοποίηση, γύρισε και κοίταξε με λαχτάρα τα υλικά αγαθά που άφηνε πίσω της και έγινε «στήλη άλατος». Στις μέρες μας χρησιμοποιείται για να δηλώσει την απόλυτη έκπληξη.

16. «Ἆρον ἆρον»: Βιαστικά, μτφ. με το έτσι θέλω («ἆρον ἆρον, σταύρωσον αὐτόν», Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, 19.15).
Η κραυγή με την οποία ο όχλος προέτρεψε τον Πόντιο Πιλάτο να καταδικάσει το Χριστό σε σταυρικό θάνατο. Η επαναλαμβανόμενη προστακτική του «αἴρω» ή ολόκληρη η φράση χρησιμοποιούνται στις μέρες μας με επιρρηματική σημασία, για να δηλωθεί ιδιαίτερη σπουδή, βιασύνη αλλά και ετσιθελισμός.

17. «Ἀπὸ μηχανῆς θεός»: Ο θεός που εμφανίζεται με τη μηχανή, μτφ.άνθρωπος ή μέσο που παρουσιάζεται απροσδόκητα και δίνει λύση στο αδιέξοδο. («Ἀπὸ μηχανῆς θεὸς ἐπεφάνης», Μένανδρος, απόσπ. 227).
Η φράση προέρχεται από το αρχαίο θέατρο και στην αρχική της σημασία αναφέρεται στο θεό που παρουσιαζόταν με ειδικό μηχάνημα (μηχανή ή αιώρημα) από ψηλά και με την παρέμβασή του έδινε λύση στην αδιέξοδη πλοκή του δράματος. Πρόκειται για γνωστό θεατρικό τέχνασμα, στο οποίο κατέφευγαν οι δραματικοί ποιητές, ιδίως ο Ευριπίδης. Σήμερα χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάποιον ή κάτι, που παρουσιάζεται απρόσμενα και δίνει λύση σε μια δύσκολη κατάσταση.

18. «Γόρδιος δεσμός»: Δυσεπίλυτο πρόβλημα. Η φράση απαντά στον Αρριανό.
Ο δεσμός βρισκόταν στο Γόρδιον της Φρυγίας, τον οποίο ο Μ. Αλέξανδρος έκοψε με το σπαθί του αντί να τον λύσει. Σήμερα χρησιμοποιείται για να περιγράψει περίπλοκες καταστάσεις και άλυτα προβλήματα.